معرفی دستگاهها و گوشه‌های موسیقی ایرانی.
- دستگاه همایون
همایون یکى از بزرگ‌ترین دستگاههای موسیقی است که در بین مردم ایران محبوبیت خاصى دارد. همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب.
بر‌طبق قول “مرحوم روح‌الله خالقی” : همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى‌کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى‌کند و پند مى‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست.
از گوشه‌های مهم دستگاه همایون می‌توان به :
درآمد، موالیان، شوشتری، چکاوک، بیداد، بیداد کت، نی‌داود، طرز میگلی، بختیاری، نوروز صبا، نفیر فرنگ، آشور آوند، دنا‌سری، ابوالچپ، راوندی، راز و نیاز… اشاره کرد.
نام رِنگ دستگاه همایون که در ردیف موسیقی ایرانی موجود است فرح می‌باشد.
بیات اصفهان:
آواز اصفهان، یکی از آوازهای پنج‌گانهٔ موسیقی سنتی ایران است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی آن را از متعلقات همایون دانسته‌اند. آواز اصفهان از آوازهاى قدیم ایرانى است. آوازى است جذاب و گیرا ؛ با ریتمى بین شادى و غم.
از گوشه‌های مهم مقام بیات اصفهان می‌توان به :
درآمد، نغمه، بیات شیراز، خجسته، بیات درویش حسن، جامه‌دران، بیات راجه، عشاق، سوز و گداز و… اشاره کرد.
۲. دستگاه ماهور:
ماهور طبیعى‌ترین گام و اساس موسیقى فرنگى است. ماهور آوازى است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى‌کند و آهنگ‌ساز براى بیان شجاعت‌ها و دلیرى از
این آواز استفاده مى‌کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، بین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب‌انگیز و شاد مى‌باشد.
گوشه‌های مهم دستگاه ماهور عبارتند از:
درآمد، کرشمه، آواز، مقدمهٔ داد، مجلس افروز، خسروانی، دلکش، چهارمضراب و فرود، خاوران، طرب‌انگیز، نیشابورک، نصیرخانى(طوسی)، چهارپاره(مرادخانی)، فِیلی، ماهور
، صغیر، آذربایجانی، حصار ماهور(آبول)، زنگوله، نغمه زیرافکنه، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، مُحَیِّر، آشورآوند، اصفهانک، خرین، کرشمه، زنگوله، راک‌هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمهٔ راک، صفیر راک، ساقى‌نامه، کشته، صوفى‌نامه، رنگ حربی، رنگ شَلَخو، رنگ یک چوبه.
۳. سه‌گاه
سه‌گاه از نغمه‌های قدیم ایران بوده و ریشه کاملا ایرانی دارد. سه‌گاه در میان ترک‌ها طرفداران زیادی دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادی دارند،
اما فارسی زبانان آن را طور دیگری می‌خوانند. هر دو آواز با حزن و اندوه همراه است و تأثیر و تألم بسیاری دارد.
گوشه‌های مهم این دستگاه عبارتند از:
درآمد، کرشمه، نغمه، زابل، مخالف، مغلوب، مویه، شکسته مویه، تخت تاقدیس، حدی، رجز، پهلوی، حزین، حاجی حسنی، نغمه مخالف، زنگ شتر، شاه خطایی.
رِنگ دستگاه سه‌گاه در ردیف موسیقی سنتی ایران، دلگشا نام دارد.
۴. چهارگاه
سه‌گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگى خاصى دارند. این‌گونه رابطه بین هیچ دو دستگاه دیگر وجود ندارد. تمامى گوشه‌هاى سه‌گاه را مى‌توان در چهارگاه با تغییر مقام
اجرا نمود. البته چهارگاه چند گوشهٔ مخصوص بخود دارد که در سه‌گاه اجرا نمى‌شود. از طرفى مقام‌هاى این دو دستگاه بقدرى با یکدیگر متفاوتند که مى‌توان گفت هیچ دو مقامى در موسیقى ایرانى این‌گونه باهم فرق ندارند. چهارگاه از نظر علمى مهمترین مقام موسیقى ایرانى است. این آواز نمایندهٔ جامع و کاملى از تمام حالات و صفات موسیقى ایرانى است، به طورى که تمام صفات عالى و ممتاز گام‌هاى ایرانى را مى‌توان در چهارگاه به‌طور یکجا پیدا کرد.
برخی از گوشه‌های مهم چهارگاه عبارتند از:
درآمد، پیش زنگوله، نغمه، زنگ شتر، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، حاجی حسنی، حدی، پهلوی، رجز، منصوری.
رِنگ‌های چهارگاه که در ردیف موسیقی ایرانی وجود دارند: لزگی، متن، حاشیه، شهر‌آشوب.
۵. راست پنجگاه
این دستگاه در بین دستگاهها از همه کمتر اجرا مى‌شود. بعضى موسیقى‌دان‌ها معتقدند، این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است.
راست پنجگاه ترکیبى است از سایر مقام‌ها و در این آواز مى‌توان به تمام مقام‌هاى ایرانى وارد شد. از این‌رو مى‌توان تمام احساساتى که در دستگاه‌هاى موسیقى
ایرانى است را با راست پنجگاه ایجاد نمود. راست پنجگاه آواز کاملى است؛ زیرا داراى تمام حالات و صفات آوازهاى دیگر نیز هست.
گوشه‌های مهم دستگاه راست پنجگاه عبارتند از:
درآمد، درآمد دوم، زنگ شتر، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بال کبوتران، بیات عجم، بحر نور، قرچه، مُبَرقَع، طرز، ابوالچپ، لیلى
و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، ماوراءالنهر، نفیر، فرنگ.
۶. نوا
نوا از دیگر دستگاه‌هاى هفت‌گانهٔ موسیقى ایرانى است. و آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.
گوشه‌های مهم دستگاه نوا عبارتند از:
چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، کرشمه، گردانیه، نغمه، بیات راجه، خرین، عشاق، نهفت، گُوِشت، عشیران، نیشابورک، مَجُسلی خجسته، ملک‌حسین، حسین، بوسَلیک، نیریز، رِنگ نوا، رنگ نستارى.
رِنگ دستگاه نوا در ردیف موسیقی ایرانی به نام نستاری یا نستالی یا نستوری می‌باشد.
۷. شور
شور” را مادر دستگاههای ایرانی لقب داده‌اند و از دستگاههای پر‌گوشه است. وسعت این دستگاه آنچنان است که حتی چهار آواز مستقل نیز به نامهای افشاری، ابوعطا،
بیات ترک و دشتی از ملحقات آن به حساب می‌آیند. غالب آوازهایی که خوانندۀ آموزش ندیده ایرانی می‌‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌‌گنجد، از این رو این
دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند.
متعلقات شور:
آوازهای ابوعطا، افشاری، بیات ترک و دشتی از شعبات دستگاه شور می‌باشند. این آوازها در گام شور قرار دارند ولی به خاطر تفاوتهایی که از نظر حالت و نتهای شاهد و ایست با دستگاه شور پیدا می‌کنند، نامهای مختلف پیدا کرده‌اند.
آواز دشتی
دشتی از زیباترین متعلقات آواز شور به حساب می‌آید که آن را آواز چوپانی نیز نامیده‌اند. این آواز با اینکه غم انگیز و دردناک است اما در عین حال بسیار لطیف
و ظریف می‌باشد. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می‌تواند ناشی از فراق یار، رنج و سختی زمانه یا حتی از عشق به میهن و وطن‌پرستی و… باشد. در خواندن
این آواز احساس نقش مهمی را ایفا می‌کند و باید ادای شعر و تحریر‌ها از دل و جان آدمی برخیزد تا لاجرم بر دل نشیند. سرود ملی ای ایران توسط استاد روح‌اله خالقی در دستگاه دشتی ساخته شده است.
برخی از گوشه‌های مهم دشتی عبارتند از :
درآمد، حاجیانی، بیات راجع (راجه)، گیلکی، غم انگیز، دیلمان، دشتستانی، عشاق و سارنج
آواز ابو عطا
ابوعطا از مهمترین ملحقات شور به حساب می‌آید و نیز از کامل‌ترین آنها. انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می‌رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می‌اندیشد. به این ترتیب تا اندازه‌ای می‌توان نتیجه گرفت، کسانی که بیشتر به آواز ابوعطا علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاهها گوش می‌دهند، انسان‌های نسبتاً گوشه‌گیر‌اند که دراویش هم از آنها مستثنی نیستند.
از گوشه‌های دیگر این آواز می‌توان به:
رامکلی، سیخی، یقولون، یتیمک، گبری، خسرو شیرین(شونی) اشاره کرد. گوشه حجاز در واقع اوج ابوعطا می‌باشد.
آواز بیات ترک
بیات ترک آوازی است یکنواخت که گستردگی ماهور و شور را ندارد، ولی از آوازهای بسیار محبوب ایرانی‌ها می‌باشد و البته تا حدودی مورد علاقۀ ترک زبانها بوده است. نقل قولی از عارف قزوینی شده است که نام اصلی آن بیات زند بوده است و در دوره قاجار توسط بعضی موسیقی‌دانان چاپلوس به بیات ترک تغییر یافته است. بیات ترک به
دلیل نزدیکی به ماهور، قابلیت اجرایی بسیاری از گوشه‌های ماهور را دارد. اذان معروفی که با صدای مرحوم موذن زاده اردبیلی در بیات ترک و در گوشۀ روح‌الارواح اجرا شده است.
از گوشه‌های مهم بیات ترک می‌توان :
درآمد، دوگاه، کرشمه، فیلی، شکسته، روح‌الارواح، جامه‌دران، مهربانی و شهابی را نام برد.
آواز افشاری
آواز افشاری، منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانهٔ دستگاه شور است. افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند. استاد خالقی در مورد این آواز چنین می‌گوید: “افشاری آوازی است مغموم و دردناک که از داستان هجران سخن می‌راند. گویی عاشقی است خسته و ناامید که از شدت درد می‌نالد و جز ناله هم با چیز دیگری سروکاری ندارد و گاه از زیادی رنج فریادی از سینه پر آتش خود بر می‌کشد که شنونده را سخت متأثر می‌کند. به طور کلی این آواز برای نشان دادن حالاتی مانند ناله‌های جانسوز هجران و شکایت از بی‌وفایی یاران و اظهار درد و اندوه دوری و ناامیدیها و ناکامیها و اظهار تألم و تاثر از رنج‌های زندگی و ذکر خاطرات اسف‌انگیز بهترین نمونه است”. از گوشه‌های این آواز می‌توان به:
درآمد، قرائی، رهاب، نهیب، مثنوی و صدری اشاره کرد.
گوشه عراق اوج افشاری محسوب می‌شود. گوشه مثنوی (که یک فرم ثابت در ردیف موسیقی ایرانی است و در همه دستگاهها و حتی گوشه‌های یک دستگاه با وزن ثابت اشعار مثنوی یعنی “فاعلاتن فاعلاتن فاعلات” اجرا می‌شود) معمولاً برای راز و نیاز و نیایش، مثلاً آواز استاد شجریان در ماه مبارک رمضان با شعر “چند خوردی چرب و شیرین از طعام”، استفاده می‌شود.
اصطلاحات:
گوشه : آهنگیست که با نامها و حالتهای مختلف در اجرای دستگاهها و آوازها وجود دارد و در فاصله یک چهارم و یا یک پنجم از یک گام اجرا می‌شود و تابع دستگاه خود است.
چهارمضراب : آهنگ موزونی است که دارای یک جملۀ تکرار‌شونده به نام پایه می‌باشد و ملودی‌های دیگر بینابین پایه‌ها اجرا می‌شوند و اکثرا دارای یک تمپوی سریع و دارای کسر میزانهای دو‌چهارم و شش هشتم و سه هشتم و غیره می‌باشند.
پیش درآمد: از فرم‌های موسیقی ایرانی است و مانند اورتور در موسیقی جهانی می‌باشد. این فرم دارای سرعت سنگین و عموماً در میزانهای شش ضربی و چهار ضربی و یا دو ضربی ساخته می‌شوند و در ابتدای موسیقی ایرانی اجرا می‌شود. ابداع پیش درآمد را به درویش خان نسبت می‌دهند.
رِنگ : فرمی موزون و بدون کلام و عموماً در ریتم شش هشتم ارائه می‌گردد و عموماً فاقد پایه و در آخر اجرای یک دستگاه و یا آواز اجرا می‌شود.